Marianne Werefkin, pionier van het expressionisme
artikel door Karin Haanappel
Gisteren, 5 oktober 2024, opende voor de allereerste keer in Nederland een tentoonstelling met werken van Marianne Werefkin (1860-1938). Mijn blije gezicht (op de middelste foto bovenaan deze pagina) tijdens de persopening in Museum de Fundatie te Zwolle op 3 oktober spreekt boekdelen! Ja, ik ben ontzettend blij dat er eindelijk in mijn eigen land aandacht is voor “deze intelligente, briljant begaafde vrouw” zoals Alexej Jawlensky (1864-1941) haar in 1937 omschreef.
Een kleine twintig jaar geleden ontdekte ik Marianne Werefkin en startte ik mijn eigen onderzoek. Wie was zij, waarom kende ik haar niet en waarom sprak niemand over haar geweldige kunstwerken?! Puur expressionisme. Hoe meer ik over Marianne Werefkin te weten kwam tijdens mijn zoektocht, hoe meer ik besefte dat de kunstgeschiedenis zoals ik die uitgereikt had gekregen aan de universiteit (en nog steeds door veel kunsthistorici, musea en de kunsthandel wordt uitgedragen) slechts een flauw aftreksel is van een veel omvangrijker geheel. Destijds in 2004 stond mijn besluit al vast, als aanvulling op de his story of art zou ik een her story of art schrijven zodat er een begin gemaakt kon worden met een evenwaardige kunstgeschiedenis The Story of Art (his & her story). Mijn boek ‘Herstory of Art’ verscheen in 2012 en een jaar eerder schreef ik een artikel over De Amazones van Der Blaue Reiter waarbij ik Marianne Werefkin als eerste besprak, klik hier om het artikel te lezen.
In september 2014 vond in Bremen een internationale conferentie plaats “Crossing Borders: Marianne Werefkin and the Cosmopolitan Women Artists in Her Circle,” in het kader van de tentoonstelling Marianne Werefkin: Vom Blauen Reiter zum Großen Bären in het Paula Modersohn-Becker Museum te Bremen. Uiteraard ben ik naar Duitsland gegaan om deze conferentie bij te wonen en constateerde tot mijn grote verbazing (en teleurstelling) dat ik de enige uit Nederland was. Hoe is het mogelijk dat niemand belangstelling heeft voor deze vrouw die met recht een pionier van het expressionisme genoemd kan worden! Aan het begin van de conferentie werd de uitspraak gedaan “Wir haben es nicht über Kandinsky, gar nicht”. Aan het eind van de conferentie heb ik besloten dat ook het Nederlandse taalgebied op de hoogte mag zijn van de subjectiviteit waarmee de kunsthistorische wereld te werk gaat en iemand als Kandinksy tot een grote meester uitroept – terwijl hij alles behalve dat was.
Een ieder die na 2014 een lezing van mij heeft bijgewoond over Marianne Werefkin (of Der Blaue Reiter) weet hoe de vork in de steel zit. Kandinsky heeft het gedachtengoed van Werefkin gebruikt en soms letterlijk overgenomen in zijn eigen boek ‘Über das Geistige in der Kunst’ (1911) zonder haar te noemen als bron. Sterker nog, wanneer hij enkele jaren later zijn ‘Rückblicke’ uitbrengt, heeft hij alle nieuwe ontwikkelingen aan zichzelf toegeschreven! En de kunstgeschiedenis neemt dit rücksichtslos over! Zonder primaire bronnen te raadplegen, zonder de context van de tijd te bestuderen, gewoon de subjectieve woorden van een man overnemen en hem op een voetstuk plaatsen waar hij absoluut niet op thuis hoort. En dan stellen dat kunstgeschiedenis een wetenschap is? Op de universiteit heb ik geleerd wat wetenschappelijk onderzoek inhoudt, maar ik blijf me verbazen over wat dit in de praktijk betekent. Want dit gebeurt nog steeds anno 2024. Het H’Art Museum (ooit Hermitage Amsterdam) heeft de gehele zomer een tentoonstelling gehad met werken van Kandinksy uit Centre Pompidou. Geen woord over de inspiratie die Werefkin op hem heeft gehad (ik schrijf het nog netjes want eigenlijk is het plagiaat dat hij heeft gepleegd). Deze tentoonstelling heb ik dan ook bewust genegeerd! De werken ken ik uit Parijs, het persbericht gaf me genoeg informatie om te beseffen dat er nog steeds een verhaal wordt opgehouden dat niet strookt met de werkelijkheid,
Hoe anders was de tentoonstelling Sturm Frauen in 2015-16 in Schirn Frankfurt, niet alleen werd Marianne Werefkin hier op waarde geschat, ook talrijke andere vrouwen werden gepresenteerd. Om meer te lezen, klik hier voor het Duitstalige magazine. En voor een artikel specifiek over Werefkin, klik hier.
Hoe teleurstellend was vervolgens de expositie over Alexej Jawlensky in 2018 in het Gemeentemuseum in Den Haag (met bruiklenen uit het Museum Wiesbaden). Er werd volledig voorbij gegaan aan het belang van Werefkin voor zijn carrière. Zij die echt alles voor hem heeft gedaan, zowel financieel, artistiek alsook het redden van zijn gezicht toen hij een minderjarig meisje zwanger had gemaakt. Zij werd slechts marginaal genoemd. Lees mijn blog over deze tentoonstelling, klik hier.
In de afgelopen jaren heb ik Haar Verhaal meermaals uitgedragen en menig tentoonstelling in het buitenland bezocht. Zo ook de tentoonstelling in 2020 in Museum Wiesbaden waar voor het eerst een hommage is gebracht aan Marianne Werefkin in een tentoonstelling met Alexej Jawlensky, getiteld Lebensmenschen. Dit museum dat, onder druk van de erfgenamen van Jawlensky, jarenlang ingestemd heeft om Werefkin te verzwijgen en haar werken in depot te houden, heeft een nieuwe wending gemaakt. Weliswaar samen met het Lenbachhaus in München, maar toch is Werefkin definitief uit het depot en wordt zij ook in Wiesbaden niet meer verzwegen. Le temps remettra tout en place …
Over de titel Lebensmenschen schreef het Museum Wiesbaden: Der Begriff „Lebensmenschen“ deutet die zu keinem Zeitpunkt einfache, vielmehr hochkomplexe, intensive, zwischenmenschliche Beziehung der beiden starken Künstlerpersönlichkeiten zueinander an. Sie ging (auch und gerade aufgrund des gemeinsamen künstlerischen Weges, den sie — allerdings jeder auf seine Weise — zurückgelegt haben) weit über eine Partnerschaft im gewöhnlichen Sinne hinaus. Zudem bestand weiterhin eine innere Verbundenheit nach der endgültigen Trennung im Jahr 1921, ohne dass Jawlensky und Werefkin direkten Kontakt hatten. Auch als sie ihre Partnerschaft aufgegeben hatten, blieben sie — wohl aufgrund dieser gemeinsam erlebten, sie gegenseitig künstlerisch wie persönlich stark prägenden Jahre — von höchster Bedeutung füreinander. Sie waren Menschen fürs Leben, nicht nur für die Jahre der Partnerschaft, die ohnehin nur schwer zu bestimmen sind. Denn kaum einzugrenzen ist bis heute, ab welchem Zeitpunkt sie Bekannte, Freunde, Geliebte, Partner oder nebeneinander her lebende Kollegen waren. Als Jawlensky 17 Jahre nach der ‚Trennung‘ im Februar 1938 vom Tod Werefkins, seines ‚Lebensmenschen‘, erfuhr, habe ihn „die traurige Nachricht … tief erschüttert“ und es sei „schwer“ gewesen, „ihn zu trösten“. Lily Klee, die Frau des Malers Paul Klee, charakterisierte in ihren Erinnerungen sehr treffend „deren Verhältnis“, das „keine Ehe war“, als „eine erotisch platonische Freundschaftsliebe.“
Nu in 2024, tien jaar na de internationale conferentie in Duitsland, is er eindelijk in Nederland een groot eerbetoon aan Marianne Werefkin. Museum de Fundatie in Zwolle toont (in samenwerking met Museo Comunale d’Arte Moderna in Ascona) van 5 oktober 2024 tot en met 16 maart 2025 ruim zeventig van haar werken en noemt haar terecht een Pionier van het Expressionisme. De Fundatie heeft niet alleen als enige museum in Nederland een werk van Werefkin in de collectie, ze zijn ook de eerste die een tentoonstelling over haar organiseren en een uitgebreide Nederlandstalige catalogus uitbrengen. Deze tentoonstelling is volledig te danken aan Beatrice von Bornmann (Berlijn, 1968) die sinds januari 2023 de nieuwe directeur is van Museum de Fundatie. Al tijdens haar studie kunstgeschiedenis voelde Beatrice zich enorm aangetrokken tot het werk van Werefkin. “Het is verhalend, mysterieus, en bevat alle grote emoties en thema’s. Met een uitgesproken rol voor het alledaagse leven van fabrieksarbeiders en hardwerkende vrouwen op het land. Ook de intense kleuren imponeren. Ze zijn minder diep dan oorspronkelijk omdat men er een laag vernis overheen legde. Daardoor zijn sommige schilderijen licht verkleurd.” Toen zij in de vaste collectie van De Fundatie een Werefkin ontdekte, was dat het startsein om een expositie te organiseren. Beatrice vertelde mij tijdens de persopening dat ze al geruime tijd de wens had om een tentoonstelling over Werefkin samen te stellen, maar dat niet iedereen er enthousiast over was. Een werk in de eigen collectie en een positie als directrice creëerde een mogelijkheid. Er werd contact gelegd met Ascona (hoe fijn als je de Italiaanse taal spreekt, dat werkt altijd net iets sneller) en Museo Comunale d’Arte Moderna was bereid een flinke hoeveelheid werken uit te lenen, mits Beatrice zelf curator zou zijn. Met verve heeft zij deze rol op zich genomen want met Beatrice von Bornmann krijgt Marianne Werefkin eindelijk haar rechtmatige positie in Nederland. Un grand merci !
Woorden van Beatrice von Bornmann: “Marianne von Werefkin heeft een buitengewoon interessant oeuvre en fascinerend levensverhaal. Haar werk is buiten Duitstalig gebied nauwelijks bekend omdat het door zo weinig musea is verzameld, terwijl zij haar tijd met sprongen vooruit was. Van de kunstenaars rondom Der Blaue Reiter was zij de eerste die – naar het voorbeeld van Munch en de Franse Nabis en fauves – met intense kleurvlakken en vlakke vormen experimenteerde. Haar grote belang wordt pas de laatste jaren echt erkend. Vrouwelijke schilders werden lange tijd onderschat en zijzelf droeg daar ook aan bij door de carrière van haar partner Jawlensky jarenlang op allerlei manieren te ondersteunen. We kijken ernaar uit om deze kunstenaar bij het Nederlandse publiek te introduceren en haar werk het podium te geven dat het verdient. Het is echt uitzonderlijk dat wij zoveel werk van haar kunnen tonen, ze schilderde bijna alleen met tempera en haar werken zijn daardoor erg kwetsbaar.”
Mijn dringende advies is naar Museum de Fundatie te gaan en de tentoonstelling Marianne Werefkin, pionier van het expressionisme met eigen ogen te zien. Dit kan tot 16 maart 2025. Het liefst meerdere keren gaan, zodat je ook de diverse schetsboeken kunt zien die wisselend getoond worden in vitrines. Het is echt fantastisch om die schetsboeken te bestuderen! Daarin toont Werefkin zich een ware meester en als je vervolgens haar schilderijen bekijkt, herken je een woest verlangen naar kleur in alle aspecten. Bovendien brengt zij muziek en dans in verbinding met kleur. Lees haar ‘Lettres à un inconnu’ en je begrijpt waarom zij Die Blaue Reiterin werd genoemd.
Vanaf 1 november 2024 is de expositie compleet (nu ontbreken er nog drie werken die te zien zijn in Tate Modern London bij de tentoonstelling Expressionists). Ik heb die werken al eerder gezien en weet dat het de moeite waard is om voor terug te komen of even te wachten met je ticket reserveren. Een ding is zeker: de schilderijen van Marianne Werefkin moet je in het echt zien! Geen enkele reproductie komt in de buurt. Haar werk is zo bezield, zo intens! De kleuren springen direct je hart in waardoor je beseft dat het authentiek is en je bij de Bron staat. Alle andere zijn volgers …. of zoals Beatrice zo mooi verwoordde “misschien waren Jawlensky, Kandinsky, Marc en zelfs Münter niet geworden wie ze zijn zonder de invloed van Werefkin!”
Meer informatie over de tentoonstelling in Zwolle, klik hier.
Tip: volg mijn online lezing Marianne Werefkin, pionier van het expressionisme. Livesessie was op 23 oktober 2024, de lezing is nu on-demand beschikbaar (je krijgt een maand toegang tot de ruim 3,5 uur durende lezing).
© 2024 Karin Haanappel
www.karinhaanappel.nl
Online lezing: Marianne Werefkin, pionier van het expressionisme
In Museum de Fundatie is tot 16 maart 2025 de tentoonstelling Marianne Werefkin, Pionier van het Expressionisme te zien. Reden voor de meest uitgebreide online lezing over deze geweldige kunstenares te geven. De livesessie is op 23 oktober, daarna is de lezing on-demand beschikbaar. Wees welkom!
