Plautilla Nelli (1524-1588)

Ken jij haar naam? Ken jij haar werken? In zestiende-eeuws Florence behoorde zij tot de top en stond zij aan het hoofd van een groot atelier met veel opdrachten en leerlingen die haar hielpen. Ik ontdekte haar tijdens het onderzoek voor mijn boek ‘Herstory of Art’ (2012) omdat haar naam genoemd wordt door Giorgio Vasari in zijn beroemde Le Vite de’ più Eccellenti Pittori, Scultori e Architettori. Zie ook mijn artikel: https://www.artedelledonne.nl/arte-delle-donne-enkele-vrouwelijke-kunstenaars-uit-de-italiaanse-renaissance/

Wanneer Vasari in het midden van de 16e eeuw zijn ‘Vite’ schrijft, kan hij niet terugblikken op beroemde vrouwelijke kunstenaars uit het quattrocento. De vrouwen die hij opneemt, zijn dan ook vrouwen uit het cinquecento. […] In de eerste editie van ‘Le Vite’ uit 1550 noemt Vasari slechts één vrouw, te weten Properzia De’ Rossi (circa 1490-1529), een beeldhouwster uit Bologna. […] In de tweede editie van ‘Le Vite’ (1568) noemt Vasari meer vrouwelijke kunstenaars. Zij krijgen geen eigen vita, maar worden toegevoegd aan dat van Properzia De’ Rossi. Hij noemt o.a. Plautilla Nelli (1524-1588) en Sofonisba Anguissola (1535-1625). Over deze laatste is Vasari bijzonder lovend en haalt de woorden van Ariosto aan om haar talent te vereeuwigen: “De vrouwen zijn in staat van uitmuntendheid terecht gekomen. In elke kunstdiscipline die zij in hun handen krijgen.” Karin Haanappel, Herstory of Art, 2012

Echter, wanneer je de Nederlandse vertaling van Vasari’s ‘Levens’ leest, kom je Plautilla Nelli niet tegen omdat in het Nederlandse taalgebied de vrouwen buiten beschouwing zijn gelaten. In 2011 heb ik daar opheldering over gevraagd bij de uitgever en kreeg als antwoord “mevrouwtje als Vasari ze niet noemt, kunnen wij ze niet vertalen.” dus heb ik de passages voor ‘Herstory of Art’ zelf vertaald vanuit het Italiaanse origineel in combinatie met de Engelse-, Franse- en Duitse vertaling. Onbegrijpelijk die volledig misplaatste arrogantie dat Vasari geen vrouwen zou hebben opgenomen.

In 2005 ontdekt de Amerikaanse filantroop Jane Fortune in het San Marco Museum in Florence het werk van Nelli. Ze is geïntrigeerd door deze, voor haar onbekende, vrouwelijke kunstenaar uit Florence en vraagt zich af “how many other works by women are hanging on museum walls or hiding in storage, forgotten by history?”. Deze vraagt wordt het begin van een queeste: op zoek naar de verborgen vrouwelijke kunstenaars in Florence. Om haar project te steunen, richt Jane Fortune een stichting op: The Advancing Women Artists (AWA).

Vanaf 2006 heeft AWA meer dan 2000 schilderijen, tekeningen en sculpturen teruggevonden van kunstenaressen uit Florence, van de zestiende tot de twintigste eeuw. Meer dan veertig werken heeft de stichting laten restaureren. Om deze verborgen vrouwen in het licht te zetten, heeft AWA ook artikelen en documentaires gepubliceerd. Zie ook: http://advancingwomenartists.org/

Op 8 maart 2017 opent de allereerste tentoonstelling van het werk van Plautilla Nelli dankzij AWA in het Uffizi in Florence. Deze expositie gaat gepaard met een grootschalige crowd-funding om het grootste werk van Plautilla Nelli te restaureren. Dankzij al deze publiciteit is Nelli niet langer verborgen voor het grote publiek.

Persbericht: The exhibition, entitled Plautilla Nelli: Convent Art and Devotion in the Footsteps of Savonarola, is curated by Fausta Navarro and will open on March 8, 2017. It will be open until June 4th.
Polissena de’ Nelli entered the convent of Santa Caterina at fourteen. Here, she learnt by herself the art of painting by copying works and drawings and by using other nuns as models. Plautilla produced works of high quality and led a true art workshop, with many students.
Plautilla painted above all religious-themed works: people who owned a painting by a nun, assigned to the object an almost magical power. Plautilla’s works were thus not only very popular, but also considered very precious.
The Uffizi exhibition presents not only Plautilla’s paintings, but also some codes illuminated by her, testimony of the great artistic vitality of her monastery.

Bekijk ook onderstaande video.

Het Laatste Avondmaal 

Lange tijd is gedacht dat vrouwen niet in staat waren tot het realiseren van monumentale werken. Het Laatste Avondmaal (6.60 x 1.95 m) van Plautilla Nelli is een fraai voorbeeld dat duidelijk het tegendeel bewijst. In het midden van de zestiende eeuw kreeg zij de opdracht om een meer dan levensgroot Laatste Avondmaal te schilderen voor de eetzaal van het Dominicaner klooster Santa Caterina da Siena aan het Piazza San Marco in Florence. In dit klooster woont Nelli vanaf haar veertiende (na de dood van haar moeder) en heeft zij zich opgewerkt tot een veelzijdige kunstenaar. Wanneer Nelli het klooster binnentreedt, beschikt het reeds over een schildersatelier waar nonnen opgeleid worden om boekillustraties te maken voor diverse opdrachtgevers. Nelli is gefascineerd door de teken- en schilderkunst en leert zichzelf de kneepjes van het vak door eindeloos werken te bestuderen en kopiëren van onder andere Fra Bartolemeo en Andrea del Sarto.

Nelli’s talent stelt haar in staat om een groot en professioneel schildersatelier in haar klooster te realiseren waar zij andere nonnen opleidt om in haar voetsporen te treden. Haar atelier krijgt talrijke opdrachten vanuit kerken en kloosters, maar ook particuliere opdrachten van belangrijke families. Vasari zegt zelfs dat er in de huizen van Florentijnse families zoveel werken van Plautilla Nelli zijn dat het vervelend wordt om ze allemaal te bespreken.

Het Laatste Avondmaal kan beschouwd worden als een waar meesterwerk waar Nelli een belangrijke vrouwelijke boodschap in vastlegt. Zelfs nog voordat de restauratie is voltooid, is de figuur van Maria Magdalena duidelijk zichtbaar. En terecht want zij is de Apostel der Apostelen én de Geliefde Leerling. Linksboven het immense grote werk zijn de woorden: S Plautilla, Orate pro Pictura (Sua Plautilla, bidt voor de schilderes) te lezen waarmee Nelli niet alleen haar uitzonderlijke positie als vrouwelijke kunstenaar benadrukt in een door mannen gedomineerde Florentijnse kunstwereld, maar ook oproept om haar naam nooit te vergeten.

Aan het begin van de negentiende eeuw is het Santa Caterina da Siena klooster gesloten en heeft men Het Laatste Avondmaal uit de eetzaal verwijderd. Het doek overgebracht naar het Santa Maria Novella klooster waar het eind negentiende eeuw nog hangt, getuige enkele foto’s. Op enig moment heeft men het opgerold en opgeborgen. Hierdoor is het flink beschadigd geraakt en heeft AWA door middel van een crowd-funding de oproep gedaan om dit werk te restaureren.

Update oktober 2019

De restauratie is een feit. De crowd-funding heeft in 45 dagen meer dan 65.000 dollar opgebracht. Er deden 409 mensen uit 19 landen mee. Trots kan ik melden dat ik ook een bijdrage heb gedaan aan dit fantastische initiatief en een van de weinigen uit Nederland was. In oktober 2019 is het gerestaureerde Laatste Avondmaal teruggehangen in de Santa Maria Novella in Florence en zichtbaar geworden voor de gehele wereld. Advancing Women Artists heeft laten zien dat HET KAN, samen krachten bundelen en de vergeten vrouwelijke kunstenaars hun gezicht & stem teruggeven, hun werken ZICHTBAAR maken. Helaas heeft Jane Fortune niet meer meegemaakt dat de restauratie van  Laatste Avondmaal is voltooid, in september 2018 is zij op 76-jarige leeftijd overleden, maar haar diepste wens is waarheid geworden: Florence kan terugkijken op een evenwaardige kunstgeschiedenis waar mannen én vrouwen deel van uitmaken.

Bekijk ook onderstaande video.

Update februari 2021

In 2017 schreef ik al dat de figuur van Maria Magdalena duidelijk zichtbaar is op Het Laatste Avondmaal van Plautilla Nelli. Het onlangs verschenen boek van dr. Annine van der Meer ‘Maria Magdalena Ontsluierd’ geeft een volledige onderbouwing aan mijn uitspraak. Meer informatie: https://www.kunstmaaktgelukkig.nl/boek-maria-magdalena-ontsluierd/

© 2017, 2019, 2021
Karin Haanappel
www,karinhaanappel.nl
www.artedelledonne.nl

Met grote dank aan Advancing Women Artists voor de prachtige foto’s & video’s.